Stypendysta Fundacji 2014–2015
15 listopada 2023 r. w Instytucie Historii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie Filip Gończyński-Jussis obronił pracę doktorską pt. „Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Radzieckiej (1944–1990). Masowa organizacja społeczna w Polsce Ludowej/PRL”. Promotorem pracy był dr hab. Mariusz Mazur, prof. UMCS, a recenzentami dr hab. Joanna Sadowska, prof. Uniwersytetu w Białymstoku, oraz dr hab. Jacek Wołoszyn, prof. Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II.
Panu Doktorowi serdecznie gratulujemy!
Rozprawa doktorska: „Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Radzieckiej (1944–1990). Masowa organizacja społeczna w Polsce Ludowej/PRL”
Streszczenie
Przedmiotem mojej dysertacji są dzieje Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Radzieckiej, według oficjalnych danych jednej z najbardziej masowych organizacji społecznych (lub w uwarunkowaniach peerelowskiego centralizmu – quasi-społecznych) istniejących w powojennej Polsce. Była to wielkość pozorna, podtrzymywana z przyczyn politycznych, ambicjonalnych i ceremonialnych za pomocą presji na zbiorowy akces, wywieranej zwłaszcza w zakładach pracy i szkołach, zawyżania statystyk, rzadkiego weryfikowania opartej na nich ewidencji oraz systemu przedkładanych głównie działaczom zachęt do podtrzymywania wielowarstwowej iluzji. To stowarzyszenie nie tylko próbowało zaszczepiać obywatelom pożądany wizerunek Związku Sowieckiego i relacji polsko-sowieckich, ale też samym swym istnieniem i formalnie wielomilionową liczebnością miało dowodzić społecznej akceptacji postulowanego stanu przyjaźni. W rzeczywistości tendencją przeważającą były marazm lokalnych struktur, deficyt zaangażowania formalnych posiadaczy legitymacji członkowskich i niezbyt przekonujące próby pozorowania bardziej okazałych aktywności.
Funkcjonowanie organizacji starałem się przedstawić możliwie kompleksowo. W tym celu wykonałem kwerendy rozproszonych materiałów źródłowych: archiwalnych, wydawnictw TPPR, memuarystycznych. Największe znaczenie, poza dokumentacją centralnych instancji partii władzy oraz administracji miał zasób dostępnych akt zarządów wojewódzkich towarzystwa. Jego wykorzystanie pozwoliło mi uzyskać międzyregionalną perspektywę terenową i ukazać prowincjonalną praktykę realizowania głównie stołecznych wytycznych. Przesunięcie punktu ciężkości narracji poza centrum decyzyjne sprzyjało obfitszemu przedstawieniu funkcjonowania biurokratycznej instytucji od kuchni organizacyjnej dzięki mniejszemu nieraz pułapowi autocenzury u lokalnych mówców, protokolantów i sprawozdawców.
W rozprawie opisałem zmienność wielu elementów modelu działania organizacji na przestrzeni dekad, np. kurs na pełne upaństwowienie spowodował w 1950 r. likwidację własnej spółdzielni wydawniczej i sieci księgarń, możliwość udziału w organizowaniu wymiany turystycznej pojawiła się dopiero po jej odmrożeniu w dobie destalinizacji, a rosnąca masowość wycieczek z czasem wzmacniała ich znaczenie w palecie stowarzyszeniowych przedsięwzięć. Ten trend spowodował, że kryzys finansowy wczesnych lat osiemdziesiątych przezwyciężano m.in. przez powołanie własnego biura turystycznego. Inne konteksty funkcjonowania towarzystwa trwały jednak bez większych korekt, przede wszystkim nie zmieniała się podległość stowarzyszeniowych instancji komitetom PPR/PZPR poszczególnych szczebli, nawet jeśli mechanizmy nadzoru stopniowo przenoszono do sfery nieformalnej. Analizowałem również relacje z pozostałymi instytucjami życia publicznego, współorganizującymi często przedsięwzięcia samego TPPR i służącymi nieraz za podstawę rozbudowy jego struktur, przez co precyzyjne oddzielenie dorobku omawianej organizacji od cudzych zasług jest zazwyczaj niemożliwe.
Rozprawie nadałem układ chronologiczno-problemowy. Wywód poprowadziłem w ramach trzech rozdziałów rozgraniczonych dwoma ogólnokrajowymi kryzysami systemu władzy z lat 1956–1957 i 1980–1981. Zdecydowanie ważniejszym przełomem dla towarzystwa była ta pierwsza cezura, gdy doszło do przejściowego załamania działalności, jej zasięg poza dużymi miastami został trwale ograniczony na skutek dwóch okalających czas niepokojów redukcji aparatu, a zmienione realia i mniej eksponowana pozycja zrzeszenia wymusiły częściową reorganizację sposobu funkcjonowania. O ile lata stalinizmu i presji ideologicznej na naśladowanie sowieckich rozwiązań (w czym miały pomagać choćby masowe kursy języka rosyjskiego dla dorosłych) cechowały częste korekty i zmiany kursu służące w zamyśle usprawnieniu nieefektywnej indoktrynacji, okres późniejszy charakteryzował się rosnącą rutyną działań powtarzanych w ramach kolejnych lat i kadencji, kanonem stałych imprez, festiwali i konkursów. W ramach każdego bloku chronologicznego narrację podzieliłem na podrozdziały dotyczące rozbudowy i trwania struktur wraz z wykładem dziejów politycznych organizacji, poszczególnych gałęzi jej aktywności (zaangażowania w obchody rocznicowe, przedsięwzięć kulturalno-oświatowych, współorganizowania turystyki do ZSRS, działalności wydawniczej, oddziaływania na młodzież) oraz portretu poszczególnych zbiorowości uczestniczących w działaniach TPPR (działaczy, pracowników, szeregowych członków), a także ich postaw wobec organizacji i jej przekazu.
W dysertacji akcentuję przypadki realizowania pod szyldem towarzystwa inicjatyw oddolnych i pozaoficjalnych, nie zawsze zgodnych z linią jego władz i celami statutowymi: wplatania do propagandowych przedsięwzięć oraz imprez wątków możliwie apolitycznych i czysto rozrywkowych, artykułowania i częściowego zaspokajania popytu na wyjazdy na wschód (w celach nie tylko wypoczynkowo-poznawczych, ale i handlowych), względnie rzadkich epizodów prób wykorzystywania stowarzyszeniowych kanałów do podtrzymywania kontaktów z Polakami w ZSRS.