Dr Jan Olaszek

Stypendysta Fundacji 2013-2014

12 kwietnia 2016 r. w Instytucie Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk pomyślnie zakończyła się obrona pracy doktorskiej Jana Olaszka pt. „Funkcjonowanie głównych pism informacyjnych podziemnej »Solidarności« w Warszawie latach 1981—1989”. Promotorem pracy był prof. dr hab. Jerzy Eisler, a recenzentami prof. dr hab. Andrzej Friszke i dr hab. prof. IH PAN Krzysztof Kosiński.

Panu Doktorowi serdecznie gratulujemy!

Rozprawa doktorska: Funkcjonowanie głównych pism informacyjnych podziemnej „Solidarności” w Warszawie latach 1981—1989

Streszczenie
Głównym celem pracy jest opisanie roli, jaką prasa drugiego obiegu odgrywała w ruchu podziemnej „Solidarności”. Problem ten analizuję, koncentrując się na historii kilku konspiracyjnych tytułów prasowych. Wybrałem siedem takich pism informacyjnych wydawanych w Warszawie, które miały wysokie nakłady i ponadregionalne znaczenie. Przy ich doborze brałem też pod uwagę czas i częstotliwość ich ukazywania się. Do badań wybrałem następujące pisma: „CDN — Głos Wolnego Robotnika”, „KOS”, „Przegląd Wiadomości Agencyjnych”, „Tygodnik Mazowsze”, „Tygodnik Wojenny”, „Wiadomości” i „Wolę”. Przyjąłem założenie, że wszystkie funkcje podziemnej prasy będą najlepiej widoczne przy przedstawieniu poszczególnych aspektów historii drugiego obiegu wydawniczego: mechanizmu tworzenia i rozpowszechniania pism, codziennego funkcjonowania środowisk współtworzących nieoficjalny obieg, recepcji społecznej opozycyjnej prasy oraz reakcji władz PRL na teksty tam się ukazujące. Przyjęcie takich założeń wpisuje tę pracę jednocześnie w kilka nurtów badawczych.

Skoncentrowanie się na wycinku historii „Solidarności” związanym z podziemną prasą sytuuje moje badania na pograniczu historiografii i medioznawstwa. Solidarnościowe pisma interesują mnie jako gazety mające pewną politykę redakcyjną, swoistą poetykę i określonego czytelnika. Jednocześnie ważne dla mnie są polityczne i społeczne aspekty zjawiska konspiracyjnej prasy. Interesuje mnie zarówno jej wkład w politykę ruchu opozycyjnego w PRL, jak też indywidualne przeżycia członków ich redakcji i ich współpracowników. Pisząc o środowiskach tworzących podziemne gazety, staram się zastanawiać się nie tylko nad ich znaczeniem politycznym, lecz także nad codziennym funkcjonowaniem piszących do nich i je redagujących osób.

Ta perspektywa wpisuje się jednocześnie w nurty historiografii politycznej i społecznej. Interesują mnie takie zagadnienia dotyczące podziemnych pism, jak ich oparcie organizacyjne, programy polityczne prezentowane na ich łamach oraz polityka władz wobec nich. Staram się odtwarzać podstawowe fakty z historii wszystkich siedmiu interesujących mnie pism i umiejscowić każde z nich na mapie politycznej środowisk opozycyjnych w PRL. Jednocześnie jednak istotne jest dla mnie wykorzystanie kategorii stosowanych w badaniach nad ruchami społecznymi. Takie spojrzenie nie musi oznaczać, że zamiast dominującej w historiografii politycznej ruchu tendencji, by skupiać się na jego liderach, koncentrować się trzeba na działaniach zbiorowych podejmowanych przez niemal anonimowych działaczy. Interesują mnie oni nie tylko jako zbiorowość, lecz także jako jednostki. Bliska jest mi perspektywa przybliżająca indywidualne przeżycia uczestników niezależnego ruchu wydawniczego. Ważne dla mnie jest uchwycenie społecznych i kulturowych kontekstów funkcjonowania podziemnych gazet: życia codziennego tworzących je ludzi, ich stylu życia, kodu kulturowego czy charakteru łączących ich więzi.

W swoich badaniach korzystam ze zróżnicowanej bazy źródłowej. Podstawowym źródłem jest sama prasa podziemna. Oprócz siedmiu pism, które są przedmiotem mojego badania, przywołuję też kilka innych. Wykorzystałem ponadto tworzone przez specjalną komórkę w polskiej sekcji Radia Wolna Europa biuletyny poświęcone konspiracyjnej prasie wydawanej w Polsce. Przeprowadziłem również liczne kwerendy archiwalne, które objęły przede wszystkim zbiory Archiwum Akt Nowych (zespoły: KC PZPR, Prokuratura Generalna, Urząd Rady Ministrów, Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk), kilku archiwów Instytutu Pamięci Narodowej (dokumenty operacyjne, śledcze i procesowe), Archiwum Ośrodka Karta (kolekcje środowiskowe) oraz Stowarzyszenia „Archiwum Solidarności” (Archiwum Wiktora Kulerskiego). Uzupełniające źródła odnalazłem m.in. w Archiwum Komisji Krajowej NSZZ „Solidarność” w Gdańsku, Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich we Wrocławiu oraz w zbiorach Fundacji Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego w Krakowie. Szeroko korzystałem z dzienników i wspomnień osób zaangażowanych w tworzenie i rozpowszechnianie podziemnej prasy. Na potrzeby projektu zebrałem też ponad sześćdziesiąt relacji; oprócz nich przywołuję jeszcze kilkadziesiąt świadectw udostępnionych mi przez innych badaczy.

Praca ma układ problemowy. W kolejnych rozdziałach omawiam poszczególne aspekty funkcjonowania interesujących mnie pism podziemnych. Nieuniknione stały się pewne powtórzenia, sądzę jednak, że przyjęta przeze mnie konstrukcja pracy pozwoliła najlepiej uwypuklić interesujące mnie zjawiska i problemy. Pierwszy rozdział ma charakter wprowadzający; dotyczy całego zjawiska prasy drugiego obiegu w PRL w latach 1976—1989 oraz jego istotnych kontekstów: historycznych tradycji wydawania konspiracyjnych gazet, sytuacji prasy oficjalnej w PRL, roli zagranicznych rozgłośni radiowych i publikacji emigracyjnych oraz historii wschodnioeuropejskiego samizdatu. Same dzieje drugiego obiegu wydawniczego przedstawiam w nim w skali makro. Spojrzenie na zjawisko z takiej szerokiej i ogólnej perspektywy umożliwia zarysowanie tła ważnego do zrozumienia historii najpopularniejszych warszawskich pism solidarnościowego podziemia.

Rozdziały od drugiego do dziesiątego dotyczą już głównego tematu pracy. W pierwszym z nich, zatytułowanym „Podziemne redakcje”, przedstawiam historię poszczególnych pism, genezę tworzących je środowisk, zasady pracy zespołów redakcyjnych oraz miejsce każdego z nich na mapie warszawskiego podziemia. Następny rozdział opowiada o codziennej pracy podziemnych dziennikarzy, sposobach zdobywania przez nich informacji i redagowania tekstów, roli mieszkań redakcyjnych, problemie relacji łączących redakcje ze strukturami „Solidarności” i zachodzących między poszczególnymi pismami. Kolejne cztery rozdziały w największym stopniu mają charakter prasoznawczy.

Rozdział „Podziemne gazety” dotyczy nakładów, częstotliwości wydawania, układu głównych rubryk i polityki informacyjnej pism podziemnych. W następnym, zatytułowanym „Na łamach: podziemna »Solidarność«”, przedstawione zostały takie wątki, jak rola informacji o represjach i formach oporu, kreowanie przez podziemną prasę wzorców osobowych, kodeksów właściwego postępowania i publikowanie wiadomości o typowo związkowym charakterze. W rozdziale „Na łamach: naziemna rzeczywistość” odtworzyłem wyłaniający się z opozycyjnych gazet wizerunek przeciwnika władz PRL, Kościoła katolickiego i społeczeństwa, opisałem też tematy dotyczące spraw międzynarodowych, jakie pojawiały się na łamach pism podziemnych, oraz zastanowiłem się nad ogólnym obrazem rzeczywistości zarysowującym się w tej prasie. Rozdział „Co robić? Podziemna publicystyka” zawiera omówienie debat programowych dotyczących strajku generalnego, kształtu podziemnej „Solidarności”, poszukiwania nowych form działania i kwestii kompromisu z władzami PRL. Omawiając najważniejsze podziemne teksty i debaty, starałem się opisać nie tylko ich wymowę, lecz także odtworzyć reakcje na nie.

W rozdziale „Od drukarni do czytelnika” odtworzyłem drogę, jaką podziemne pisma przechodziły po przygotowaniu ich przez redakcje — od podziemnych drukarni, przez sieć kolportażu, po czytelników — oraz kwestie finansów, kontaktów międzynarodowych i współpracy twórców tych pism z działaczami „Solidarności” z mniejszych ośrodków opozycyjnych. Rozdział „Funkcjonariusze vs. konspiratorzy” dotyczy zwalczania podziemnej prasy przez władze PRL. Przedstawiam w nim politykę rządzących wobec drugiego obiegu wydawniczego, działania policji politycznej przeciwko głównym pismom informacyjnym podziemnej „Solidarności” w Warszawie, strategie obronne konspiratorów oraz doświadczenia represji. W ostatnim rozdziale pracy, zatytułowanym „Ludzie konspiracji”, skoncentrowałem się z kolei na uczestnikach niezależnego ruchu wydawniczego. Zarysowałem w nim profil społeczny redaktorów i współpracowników warszawskich pism podziemnych, opisałem ich motywacje, styl życia oraz tworzoną przez nich sieć społeczną.

Przeanalizowanie wszystkich tych problemów pozwoliło mi wskazać następujące funkcje prasy podziemnej: informacyjną, mobilizacyjną, symboliczną, integracyjną, programową, formacyjną, delegitymizacyjną, organizacyjną oraz funkcję kreowania elit.

Streszczenie rozprawy doktorskiej dr. Jana Olaszka „Funkcjonowanie głównych pism informacyjnych podziemnej »Solidarności« w Warszawie latach 1981—1989”, przygotowanej pod kierunkiem prof. dr. hab. Jerzego Eislera, obronionej w Instytucie Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk 12 kwietnia 2016 r.